Suski Augustyn (utwory podpisywał też: Suski Gustaw, Suski Gustek, Suski G.), pseud. i krypt.: Gees., Gees, G.S., Stefan Brus, St. Brus (1907–1942), poeta, publicysta, działacz ludowy, twórca Konfederacji Tatrzańskiej.
Ur. 8 XI w Szaflarach koło Nowego Targu, był synem Ludwika (ur. 1874), piekarza, i Marianny z domu Haschir, pochodzenia węgierskiego, córki zamożnego majstra zamieszkałego w Kuźnicach; był najstarszym spośród czworga rodzeństwa, bratem m.in. Janiny, zamężnej Lichockiej.
Po ukończeniu w r. 1918 szkoły powszechnej w Szaflarach kontynuował S. naukę w Gimnazjum im. Seweryna Goszczyńskiego w Nowym Targu; jego nauczycielami byli m.in.: Jakub Zachemski i Zygmunt Lubertowicz. W r. 1926 zdał maturę i od r.n. studiował polonistykę na Wydz. Filozoficznym UJ (uczęszczał m.in. na seminaria Ignacego Chrzanowskiego, Józefa Kallenbacha, Stefana Kołaczkowskiego i Stanisława Kota). Debiutował w r. 1928 wierszem Zbójnicki, ogłoszonym w „Gazecie Podhalańskiej” (nr 15); niebawem opublikował tam (nr 31, 36) opowiadanie Warmuz, a w „Antenie Literackiej” (nr 2) wiersz Ból i tamże w r. 1929 wiersz Zmrozono turń (nr 1). Pod wpływem Antoniego Zachemskiego, Andrzeja Stopki i ks. Ferdynanda Machaya włączył się w działalność Akademickiego Związku Podhalan; przewodniczył jego sekcji pracy społecznej. Został też członkiem zarządu organizacji Polska Akademicka Młodzież Ludowa. Pod wpływem Kołaczkowskiego działał w Związku Młodzieży Wiejskiej; w czasie wakacji, w ramach działalności ogniska podhalańskiego, przygotowywał z siostrą Janiną wieczornice i przedstawienia amatorskie. Studia przerwał w r. akad. 1929/30 z przyczyn finansowych i w r. 1930 odbywał służbę wojskową w Szkole Podchorążych w Berezie Kartuskiej. Kilka jego wierszy (Ruiny klasztoru, Żołnierz, Szturm, Alarm C.K.M.) ukazało się wtedy w jednodniówce bereskiej Szkoły Podchorążych. Dn. 16 X 1930 ponownie immatrykulował się na UJ. Zmarłemu w maju t.r. Władysławowi Orkanowi, poświęcił wiersz Samotnikowi z Roztoki („Ilustr. Kur. Codz.” 1931 nr 135), nadal też publikował utwory poetyckie w „Gazecie Podhalańskiej” (w r. 1931: Śleboda, nr 31, Gwaro, nr 37, W drodze, nr 49, w r. 1934: Chochołowiany, nr 3 [o powstaniu chochołowskim], Dziwny cłowiek, nr 26); na tych łamach ogłosił też szkic Z życia Andrzeja Stopki (1934 nr 11). Podczas uroczystości odsłonięcia pomnika Orkana w Nowym Targu wystawiono 8 VII 1934 w tamtejszym «Sokole», dokonaną przez S-ego, adaptację sceniczną fragmentu powieści pisarza „W roztokach”. Prawdopodobnie w tym okresie powstały również dramaty: Hanka i Jasiek Walczakowie oraz Zbójnik Milon (niezachowane).
Dzięki poparciu Kołaczkowskiego podjął S. w r. 1934 pracę wychowawcy i nauczyciela historii na Uniw. Ludowym w Michałówce pod Radziwiłłowem na Wołyniu. W r. 1935 ukończył studia i rozpoczął współpracę z krakowskim radiem, pisząc w gwarze podhalańskiej gawędy i wiersze do audycji Władysława Hajnosa. W kwartalniku „Marchołt” (1935 nr 1) ukazał się wybór wierszy S-ego, opatrzony wysoką oceną redakcyjną Kołaczkowskiego, a także pierwszy jego demaskatorski artykuł Listy ze wsi. W podobnym artykule Plamy na świetle („Praca Oświat.” 1936 nr 1) wzywał chłopów do walki o lepszy byt oraz do rozwijania kultury wiejskiej. W niepublikowanym za jego życia szkicu Nasze trzy zadania, apelował o organizowanie się górali w stowarzyszenia oraz zakładanie spółdzielni wiejskich (wyd. pośmiertne w: Utwory zebrane, W. 1966). Pojedyncze wiersze nadal publikował w „Gazecie Podhalańskiej” (Ci co ostali na dole, 1935 nr 17), „Głosie” (Dziwozony śpiywajom, 1935 nr 4, U brzegu, nr 18), „Tygodniu Kulturalno-Literackim” (Holny wiater, 1936 nr 1) i „Kuźnicy” (Jo se tu som, 1936 nr 10). Pięć opowiadań gwarowych osnuł na legendach góralskich: Śmierzc („Kuźnica” 1936 nr 5), Prowda („Głos Narodu”, 1936 nr 32), Jak Wojtek spod lipy Pana Boga sukoł („Naokoło świata” 1938 nr 173), Bagatelo (wyd. pośmiertne w: Utwory zebrane, W. 1966). W r. 1937 zamieścił swe wiersze w wydanej nakładem Koła Polonistów UJ antologii „Poezja młodego Podhala” (Kr. 1937); w przedmowie do tej książki Stanisław Pigoń uznał go za najdojrzalszego spośród zgromadzonych tam poetów.
W r. 1937 wspierał S. strajk chłopski w Małopolsce; odwiedzał wtedy kilkakrotnie Ignacego Solarza w Wiejskim Uniw. Orkanowym w Gaci pod Przeworskiem. Z powodu konfliktu z kierowniczką Uniw. Ludowego w Michałówce, Haliną Jurszową, której zarzucał nieznajomość spraw chłopskich, został na początku r. 1938 przeniesiony do Różyna pod Krzemieńcem. Wiosną t.r. objął tam kierownictwo Uniw. Ludowego. Działał w Wołyńskim Związku Młodzieży Wiejskiej, sympatyzując zarazem ze Związkiem Młodzieży Wiejskiej RP «Wici»; w artykule Rodząca się literatura („Droga pracy” [Krzemieniec] 1938 nr 4) troszczył się o rozwój kultury ukraińskiej, apelował o literaturę i oświatę chłopską, rozwój czytelnictwa i zakładanie na wsi bibliotek. Awansowany w r. 1938 do stopnia podporucznika, otrzymał przydział mobilizacyjny do 2. Pułku Strzelców Podhalańskich. Spędzając wakacje w Szaflarach, planował tam założenie Uniw. Ludowego; uzyskał pomoc ministerstwa na zorganizowanie Uniw. Ludowego w Tyliczu koło Krynicy.
Wybuch wojny we wrześniu 1939 zaskoczył S-ego w Rożynie. Podczas przekraczania granicy sowiecko-niemieckiej został 3 V 1940 aresztowany przez Niemców i wywieziony jako robotnik przymusowy w Sudety. Podjął próbę ucieczki, ale pod Grazem w Austrii złamał nogę i trafił znów na roboty. Latem 1940 uciekł ponownie i przez Pragę dotarł do Suchej; aresztowany przy przekraczaniu granicy z Generalnym Gubernatorstwem, został uwięziony w Cieszynie. Dzięki staraniom rodziny i sekretarza gminy w Szaflarach, Edmunda Pajerskiego, zwolniono go 15 V 1941. Wrócił do Szaflar i zaangażował się w działalność konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego «Roch». W pierwszych dniach czerwca 1941, po uzgodnieniach z Okręgowym Kierownictwem Ruchu Ludowego (krypt. Las) założył w Nowym Targu tajną organizację p.n. Konfederacja Tatrzańska, wymierzoną zwłaszcza w «Goralenvolk». Wspólnie z Jadwigą Apostoł i Tadeuszem Popkiem opracował deklarację ideową Konfederacji, w której została ona podporządkowana rządowi RP w Londynie i Naczelnemu Wodzowi gen. Władysławowi Sikorskiemu, a także statut, instrukcje i regulaminy placówek. Sam został naczelnikiem organizacji. W 2. poł. r. 1941 Konfederacja liczyła ok. 500 członków zgromadzonych w 50–60 placówkach. Pod koniec lata t.r. rozpoczęto organizowanie siły zbrojnej, planując utworzenie Dyw. Górskiej pod dowództwem mjr. rezerwy Edwarda Götta-Getyńskiego. S. współredagował organ naczelny Konfederacji „Na Placówce” (czerwiec 1941 – styczeń 1942, ok. 40 numerów, nakład: 100–150 egz.), a także inne czasopisma konspiracyjne: „Wiadomości Polskie” (ok. 20 numerów), „Hyr Podhala”, dywersyjne „Der freie Deutsche” oraz od stycznia 1942 „Sygnały”. Pod pseud. Stefan Brus publikował w nich wiersze i artykuły, podkreślając konieczność utrzymania moralnej różnicy między najeźdźcami a okupowanymi (Zemsta, „Na placówce” 1941 nr 31/32) i przekonując, że zemsta i rozlew krwi są skazane na porażkę (postawa ta nie spotkała się na ogół ze zrozumieniem nawet u najbliższych współpracowników S-ego). W artykułach: Partie i partyjki („Wiad. Pol.” 1941 nr 20) oraz O szczurach, karłach i ludziach („Na placówce” 1941 nr 38) nawoływał do jedności i wierności rządowi RP w Londynie i gen. Sikorskiemu, odkładając na czasy powojenne spór o kształt ustrojowy Polski. Ostrzegał też przed propagandą hitlerowską na Podhalu (Goralenführer, „Wiad. Pol.” 1941 nr 20, ulotka Tajemnicze V z 20 VII 1941) oraz mobilizował do solidarności w obronie ojczyzny (Miłość ojczyzny, „Na placówce” 1941 nr 26).
Na początku grudnia 1941 Gestapo przeprowadziło rewizję w mieszkaniu S-ego w Szaflarach. W poł. grudnia S. przyjął do Konfederacji Tatrzańskiej kolegę ze studiów, malarza Stanisława Wegnera-Romanowskiego; członkowie Placówki Naczelnej Konfederacji podejrzewając Wegnera-Romanowskiego o działalność agenturalną, wydali na niego 27 I 1942 wyrok śmierci, ale S. odmówił podpisania tej decyzji. Dn. 30 I t.r., w trakcie spotkania z malarzem, został S. aresztowany i przewieziony do więzienia Gestapo «Palace» w Zakopanem; był tam brutalnie przesłuchiwany i torturowany, ale nikogo nie wydał. W stanie wycieńczenia został przewieziony do więzienia w Tarnowie, a 28 III do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (nr 27399). Zmarł tam 26 V 1942. Większość działaczy Konfederacji Tatrzańskiej została rozstrzelana t.r. w Zakopanem lub Oświęcimiu.
S. rodziny nie założył.
W r. 1966 wydano Utwory zebrane (W., fot.) S-ego, w opracowaniu Jana Szczawieja, ze słowem wstępnym Kazimierza Banacha, wraz ze wspomnieniami i szkicami o poecie. Wiersze S-ego były też publikowane w antologiach: „Poezja Polski walczącej 1939–1945” (W. 1974) i „Tatry w literaturze i sztuce” (Kr. 1985) oraz w czasopismach podhalańskich („Tatrzański Orzeł”, „Karpaty”, „Podhalanka”) i ogólnopolskich („Słowo Powsz.”, „Tyg. Kult.”, „Wieści”). W r. 1966 ukazały się w Szaflarach Wiersze, gawędy i listy. Imieniem S-ego nazwano ulice w Nowym Targu i Szaflarach oraz Zespół Szkół Rolniczych w Nowym Targu i szkołę podstawową w Szaflarach. Na domu rodzinnym S-ego w Szaflarach odsłonięto 15 XI 1987 tablicę pamiątkową; z tej okazji poświęcono S-emu dwa wiersze: Jadwigi Apostoł-Staniszewskiej „Hań już ostanie w Saflarak” i Józefa Pary-Hejki „Z woru krwie” (oba w: „Podhalanka” 1987 nr 2). Dn. 26 V 2002 odsłonięto w Szaflarach pomnik S-ego. Dn. 8–9 XI 2007, w setną rocznicę urodzin S-ego, odbyła się w Nowym Targu konferencja naukowa „Augustyn Suski – naczelnik Konfederacji Tatrzańskiej, poeta, patriota, ludowiec”, zorganizowana przez nowotarską Podhalańską Państw. Wyższą Szkołę Zawodową oraz tamtejszy oddz. Polskiego Tow. Historycznego (mater. z konferencji w druku).
Enc. tatrzańska; Literatura XX w.; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy); PSB (Krzeptowski Wacław, Solarz Ignacy); Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1947, 1949, 1963, 1966–70, 1972–7, 1981–3, 1985–8; Polak H., Bibliografia górska, „Wierchy” R. 70: 2004; Słown. pseudonimów, IV; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Filar A., U podnóża Tatr 1939–1945. Podhale i Sądecczyzna w walce z okupantem, W. 1985; Filar A., Leyko M., „Palace”, katownia Podhala. Tajemnice lochów gestapowskiej placówki w Zakopanem, W. 1971; Hlouszek W., Muza pod Tatrami, „Gaz. Podhalańska” 1947/8 nr 1; Jazowska-Gumulska M., Gęśle z Jawora: o regionalnych pisarzach Podhala w dwudziestoleciu międzywojennym, Zakopane 1990; Kudasik A., Augustyn Suski – duma Szaflar, w: Wieś podhalańska, Red. M. Adamczyk, Nowy Targ 1993; tenże, „Dumac” z Szaflar. O życiu i twórczości Augustyna Suskiego, „Podhalanka” 1992 nr 1–2; Leczykiewicz S., Konfederacja Tatrzańska, W. 1969 (fot.); Perkowska U., Augustyn Suski – poeta i działacz, „Alma Mater” 2008 nr 100; Pudzisz T., Tablica pamiątkowa, „Podhalanka” 1987 nr 2; Szczawiej J., Trzeciej Rzeszy powiedział: nie!, w: tenże, Krzesanie ognia. Szkice, W. 1969; Wnuk W., Walka podziemna na szczytach, W. 1980; Wójcik W., Augustyn Suski – poeta i żołnierz, „Karpaty” 1974 z. 1 (fot.); Zakopane: czterysta lat dziejów, Red. R. Dutkowa, Kr. 1991 I; – Antoł J., Przemówienie na odsłonięcie tablicy pamiątkowej, „Podhalanka” 1987 nr 2 (fot.); Apostoł-Staniszewska J., Echa okupacyjnych lat, W. 1973; Banach K., Moje wspomnienie o Suskim, „Tyg.Kult.” 1986 nr 37; Pigoń S., Wspomnienie o A. Suskim, w: tenże, Z przędziwa pamięci. Urywki wspomnień, W. 1968; Stromenger A., Człowiek z zakalcem. Notatki wspomnieniowe z lat 1939–1945, W. 1970; – „Dunajec” 1985 nr 35 (B. Weron); „Dzien. Pol.” 1973 nr 259 (J. Antecka), 1977 nr 118 (taż); „Express Wieczorny” 1988 nr 230 (M. Bucikiewicz); – Arch. UJ: sygn. S II 339b, 517; – Mater. Red. PSB: Wydruk internetowy, www.ppwsz.edu.pl/konferencje/augustyn-suskinaczelnik-konfederacji-tatrzańskiej/.
Aneta Kliszcz